یادداشت: حجت عبداللهی‌پور
در سال‌های اخیر، همزمان با گسترش نقش رسانه‌های دیجیتال در شکل‌دهی به افکار عمومی، پدیده‌های «فیک‌نیوز» و «باج‌نیوز» به‌عنوان دو روی یک سکه، به تهدیدی جدی برای صنایع راهبردی کشور، به‌ویژه حوزه نفت، گاز و پتروشیمی، بدل شده‌اند. استان های نفتی ، به‌دلیل تراکم پروژه‌های میلیارد دلاری و حساسیت‌های زیست‌محیطی و امنیتی، بستری مستعد برای این جنگ رسانه‌ای پنهان محسوب می‌شوند.
این گزارش، با تمرکز بر پیوند ساختاری و عملکردی باج‌نیوز و فیک‌نیوز، زنجیره اقتصادی–رسانه‌ای این پدیده را کالبدشکافی می‌کند.
بخش اول – فیک‌نیوز: بذر بی‌اعتمادی
فیک‌نیوز یا خبر جعلی، فراتر از یک شایعه ساده است. این محتواها معمولاً با دقت مهندسی می‌شوند تا تصویری مخدوش، اغراق‌آمیز یا کاملاً ساختگی از یک رویداد ارائه دهند. در صنعت پتروشیمی بوشهر، نمونه‌هایی چون:
• انتشار خبرهای ساختگی درباره آلودگی‌های زیست‌محیطی بدون سند معتبر.
• شایعات مربوط به تعطیلی یا ورشکستگی یک واحد صنعتی.
• ادعای نادرست درباره فساد در قراردادهای خارجی.
این خبرها اغلب همزمان با رویدادهای مهم مانند تغییرات مدیریتی، انعقاد قراردادهای صادراتی یا وقوع حوادث ایمنی منتشر می‌شوند تا بیشترین اثر روانی را بر سهام‌داران، کارکنان و جوامع محلی بگذارند.
بخش دوم – باج‌نیوز: از شایعه تا معامله
در ادامه زنجیره، «باج‌نیوز» وارد میدان می‌شود. باج‌نیوز پدیده‌ای است که در آن یک رسانه یا فرد، با تهدید به انتشار یا ادامه انتشار اخبار منفی، از شرکت یا مدیران آن امتیاز مالی یا غیرمالی مطالبه می‌کند.
در برخی پرونده‌های غیرعلنی، الگوی زیر دیده شده است:
• انتشار فیک‌نیوز اولیه با هدف ایجاد بحران روانی یا آسیب به اعتبار.
• ارسال پیام یا تماس غیررسمی با روابط عمومی یا مدیران برای «پیشنهاد همکاری رسانه‌ای» یا «پاک‌سازی خبر».
• توافق پشت پرده شامل پرداخت پول نقد، قرارداد تبلیغاتی یا امتیاز در مناقصات.
• حذف خبر یا جایگزینی با محتوای مثبت برای القای حل‌وفصل موضوع.
این چرخه، عملاً یک اقتصاد سایه‌ای ایجاد می‌کند که در آن، بحران‌سازی و بحران‌فروشی به یک مدل درآمدزایی بدل شده است.
بخش سوم – چرخه اقتصادی–رسانه‌ای
زنجیره فیک‌نیوز–باج‌نیوز را می‌توان در قالب یک چرخه چهار مرحله‌ای توصیف کرد:
• تولید محتوا (Fabrication): گروه یا فردی خبر ساختگی یا تحریف‌شده تهیه می‌کند.
• توزیع هدفمند (Amplification): شبکه‌ای از صفحات و کانال‌ها با هویت‌های جعلی یا نیمه‌رسمی خبر را پخش می‌کنند.
• اعمال فشار (Leverage): عاملان باج‌نیوز وارد عمل می‌شوند و پیشنهاد حذف یا اصلاح خبر را در ازای امتیاز مطرح می‌کنند.
• بازیابی صوری اعتبار (Rehabilitation): رسانه‌ها یا همان منابع اولیه، مطلبی مثبت درباره شرکت منتشر می‌کنند تا وانمود شود اعتبار بازسازی شده است.
در این چرخه، خبر جعلی تنها یک ابزار است و ارزش اقتصادی اصلی، در مرحله باج‌گیری رسانه‌ای رقم می‌خورد.
بخش چهارم – آسیب‌های مستقیم و غیرمستقیم
پیوند فیک‌نیوز و باج‌نیوز، به‌ویژه در استان بوشهر، تبعاتی فراتر از یک بحران مقطعی دارد:
• کاهش اعتماد سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی به پروژه‌ها.
• تضعیف روحیه نیروی کار در واحدهای تولیدی.
• افزایش هزینه‌های روابط عمومی و امنیت اطلاعات.
• انحراف افکار عمومی از مسائل واقعی و چالش‌های اصلی صنعت.
همچنین این فضا، فرصت نفوذ رقبا را فراهم می‌کند؛ به‌گونه‌ای که بازیگران خارجی می‌توانند با بهره‌برداری از فضای بی‌اعتمادی، مناقصات یا قراردادهای صادراتی را به چالش بکشند.
بخش پنجم – فناوری در خدمت بحران‌سازی
با رشد ابزارهای دیجیتال، زنجیره فیک‌نیوز–باج‌نیوز شکل پیچیده‌تری به خود گرفته است:
• ربات‌های شبکه اجتماعی که خبر جعلی را در چند ساعت به هزاران کاربر می‌رسانند.
• هوش مصنوعی که تصاویر و ویدئوهای جعلی (Deepfake) تولید می‌کند تا اظهارات یا حوادث ساختگی را واقعی جلوه دهد.
• پلتفرم‌های پیام‌رسان بسته که رهگیری منشأ خبر را دشوار می‌کنند.
این فناوری‌ها باعث می‌شوند که شناسایی و توقف این چرخه، به منابع و مهارت‌های امنیت سایبری پیشرفته نیاز داشته باشد.
بخش ششم – مطالعه موردی (Case Study)
در یکی از موارد مستند سال گذشته، یک خبر جعلی درباره «نشت گسترده مواد شیمیایی در یکی از مجتمع‌های پتروشیمی بوشهر» ظرف ۶ ساعت در بیش از ۴۰ کانال محلی و کشوری بازنشر شد.
دو روز بعد، ایمیلی ناشناس به دفتر روابط عمومی همان مجتمع ارسال شد که پیشنهاد «همکاری رسانه‌ای برای اصلاح تصویر عمومی» را در ازای عقد قرارداد تبلیغاتی با یک پایگاه خبری خاص مطرح می‌کرد. بررسی‌های داخلی نشان داد که پایگاه خبری یادشده، از همان منابعی بود که ابتدا خبر جعلی را منتشر کرده بود. این نمونه، زنجیره کامل فیک‌نیوز تا باج‌نیوز را به نمایش می‌گذارد.
بخش هفتم – راهکارهای مقابله
برای شکستن این چرخه، اقدامات چندلایه لازم است:
• ایجاد سامانه پایش لحظه‌ای رسانه‌ها با قابلیت ردیابی شایعات.
• مستندسازی و پیگیری قضایی موارد باج‌نیوز.
• آموزش تیم‌های روابط عمومی برای شناسایی و پاسخ سریع.
• همکاری بین‌صنعتی بین شرکت‌های نفت، گاز و پتروشیمی برای ایجاد بانک اطلاعات مشترک از رسانه‌ها و کانال‌های پرخطر.
• استفاده از هوش مصنوعی بومی برای تحلیل روندهای خبری و شناسایی الگوهای انتشار فیک‌نیوز.
جمع‌بندی
زنجیره فیک‌نیوز–باج‌نیوز، یک مدل پیچیده بحران‌سازی و بهره‌برداری اقتصادی است که در فضای رسانه‌ای استان بوشهر، به‌دلیل تراکم پروژه‌های انرژی و حساسیت‌های خاص منطقه، پتانسیل بالایی برای آسیب دارد. مقابله با این پدیده، نیازمند ترکیبی از ابزارهای حقوقی، فنی و رسانه‌ای است.
صنعت نفت، گاز و پتروشیمی ایران، نه‌تنها باید در حوزه تولید و فناوری پیشرو باشد، بلکه در مدیریت افکار عمومی و امنیت رسانه‌ای نیز باید به سطحی برسد که این‌گونه حملات ساختاری نتوانند اعتماد عمومی و سرمایه‌ای را هدف قرار دهند.
