هشتم دیماه، روز پتروشیمی، یادآور ظرفیتی است که میتواند اقتصاد ایران را از چرخه فرساینده خامفروشی و نوسانهای نفتی رها کند. صنعتی که اگر درست دیده، درست هدایت و درست تکمیل شود، نهتنها پیشران رشد صنعتی کشور، بلکه ستون ثبات اقتصادی در دهههای آینده خواهد بود.
صنعت پتروشیمی ایران مسیری هفتادساله را پشت سر گذاشته است. از دهه ۱۳۳۰ که با راهاندازی پتروشیمی شیراز و تمرکز بر تولید کودهای شیمیایی برای تأمین امنیت غذایی شکل گرفت، تا دوره صنعتیشدن کشور که تنوع محصولات، ورود پلیمرها و شکلگیری صنایع پاییندستی در دستور کار قرار گرفت. این مسیر نشان میدهد پتروشیمی همواره پاسخی به نیازهای راهبردی کشور بوده است، نه صرفاً یک صنعت درآمدزا.
امروز ایران با در اختیار داشتن حدود ۳۰ درصد ظرفیت صنعت پتروشیمی خاورمیانه، در رتبه دوم منطقه پس از عربستان سعودی ایستاده است؛ جایگاهی که فاصله معناداری با سایر رقبا مانند قطر، امارات و ترکیه دارد. با این حال، سهم ایران از تولید جهانی پتروشیمی تنها حدود ۳ درصد است؛ عددی که با توجه به وفور منابع هیدروکربنی کشور، بیش از آنکه بیانگر محدودیت باشد، نشانه یک ظرفیت استفادهنشده است.
مسئله اصلی پتروشیمی ایران نه «تولید»، بلکه «جایگاه در زنجیره ارزش» است. بررسی ترکیب صادرات نشان میدهد بخش عمده محصولات پتروشیمی ایران در میانه زنجیره قرار دارند؛ محصولاتی با ارزش افزوده محدود که در کشورهای دیگر به کالاهای نهایی تبدیل میشوند و گاه همان کالاها دوباره به بازار ایران بازمیگردند. این یعنی از دست دادن اشتغال، فناوری و سود نهایی؛ درست در نقطهای که اقتصاد ایران بیش از هر زمان به آن نیاز دارد.
پتروشیمی در ذات خود صنعتی ارزشآفرین است، اما این ارزش زمانی دوچندان میشود که صنایع پاییندستی و تکمیلی بهطور هدفمند توسعه یابند. راهاندازی یک مجتمع پتروشیمی شاید اشتغال پایدار گستردهای ایجاد نکند، اما زنجیرهای از صنایع تکمیلی میتواند هزاران شغل مستقیم و غیرمستقیم، رونق صنایع کوچک و متوسط و جهش تولید داخلی را بهدنبال داشته باشد. هیچ صنعتی به اندازه پتروشیمی چنین توان بالایی برای پیوند دادن سرمایه، فناوری و اشتغال در مقیاس ملی ندارد.
نقشه راه صنعت پتروشیمی تا پایان برنامه هشتم توسعه و حتی افق ۲۵ ساله پس از آن، نشان میدهد مسیر آینده از «تولید صرف» عبور کرده و به سمت پتروپالایشگاهها و استفاده هوشمندانه از نفت خام حرکت میکند. در حالی که امروز سهم محصولات پتروشیمی در پالایشگاههای کشور کمتر از ۳ درصد است، جهان به سهمی بین ۶۵ تا ۷۰ درصد رسیده است. هدفگذاری حداقل ۳۰ درصدی در پالایشگاههای جدید، اگر محقق شود، میتواند نقطه عطفی در تاریخ صنعت انرژی ایران باشد.
اهمیت پتروشیمی تنها به اقتصاد محدود نمیشود. این صنعت یکی از معدود بخشهایی است که در سختترین سالهای تحریم، بار ارزآوری کشور را به دوش کشیده و نقش مهمی در ثبات نسبی بازار ارز داشته است. صادرات سالانه دهها میلیون تن محصول پتروشیمی و میلیاردها دلار درآمد ارزی، نشان میدهد این صنعت چگونه میتواند سپر اقتصاد ایران در برابر شوکهای بیرونی باشد.
پتروشیمی ایران امروز در نقطهای ایستاده که بیش از هر زمان دیگری به «راهبری دقیق» نیاز دارد؛ راهبریای که از خامفروشی و نیمهخامفروشی عبور کند، سرمایهگذاری را به سمت صنایع پاییندستی هدایت کند و از مزیتهای نسبی کشور، مزیتهای رقابتی پایدار بسازد. ارزش افزوده پتروشیمی قابلتوجه است، اما ارزش واقعی آن زمانی آشکار میشود که این زنجیره تا محصول نهایی در داخل کشور تکمیل شود.
روز پتروشیمی، فرصتی است برای یادآوری یک حقیقت ساده اما راهبردی: آینده اقتصاد ایران، نه در فروش منابع خام، بلکه در تبدیل هوشمندانه آنها به ارزش، اشتغال و قدرت اقتصادی نهفته است؛ و پتروشیمی، یکی از مهمترین کلیدهای این آینده است.
ابراهیم متینسیرت
