واقعیتهای تحریم، چگونه خود را بر بخش نفت و گاز تحمیل کرد؟!

پترونفت، در چند ماه اول دولتها، عموما مدیران به انتقاد از دولت قبل مشغولند و بازار انتقاد از گذشته و وعده های آینده داغ است. نفت هم از این قاعده مستثنی نبود و نیمه دوم سال 1400، به انتقادهای دامنه دار مدیران جدید صنعت نفت از مدیران دولت قبل و وعده های پر رنگ و لعاب درباره آینده سپری شد. اما سال که نو شد، کم کم ماه عسل مدیران جدید نفتی هم به پایان رسید و واقعیتها آشکار شد. واقعیتهایی که یک طرفش به تحریم گره خورده بود و طرف دیگرش به ناتوانی و ناکارآمدی و اختلافات داخلی برخی مدیران صنعت نفت. این یک سال، آینه تمام نمایی بود از آنچه قرار است در دو سال و نیم باقیمانده از عمر دولت سیدابراهیم رئیسی بر صنعت نفت ایران سپری شود…

گره تحریم بر کلاف سردرگم نفت

یکی از شعارهای ابراهیم رئیسی که بسیار بر آن تاکید می کرد و بعدها توسط مدیرانش هم تکرار شد این بود که اقتصاد را به تحریم گره نمی زنیم. این دقیقا نقطه مقابل شعار دولت قبل بود که راهکار رفع مشکلات اقتصادی را لغو تحریم می دانست. سخنان رئیسی از همان ابتدا انتقادهایی در پی داشت چراکه به زعم کارشناسان، اقتصاد به تحریم گره خورده بود و گره خوردن یا نخوردن اقتصاد به تحریم، به خواست و میل این دولت و آن دولت ارتباطی نداشت؛ بلکه واقعیتی بود که خود را بر فضای اقتصاد کشور تحمیل کرده و سایه آن روی صنعت نفت ایران نیز سنگینی می کند. تحریم در سالی که گذشت، همچنان گریبان صنعت نفت را فشرد و علیرغم تمام وعده ها و شعارهایی که نویدبخش شکست تحریم بودند، عملا واقعیتهای تلخ تحریم آشکار بود. اگر بخواهیم اثر تحریم بر صنعت نفت را در به طور عام و همچنین در یک سال اخیر به طور خاص بررسی کنیم باید دو حوزه را تفکیک کنیم:

الف) درجازدن صادرات:

صادرات نفت ایران در یک سال اخیر رقم تقریبا ثابتی داشت و میانگین صادرات نفت و میعانات گازی ایران، تفاوت چندانی نسبت به سال قبل از آن نداشت. تولید نفت و معیانات گازی ایران همچون سال قبل از آن بین 2.5 تا 2.8 میلیون بشکه در روز بود که با توجه به مصرف نزدیک به 2 میلیون بشکه از آن در داخل کشور، عملا صادرات نفت و میعانات ایران کمتر از 800 هزار بشکه در روز تخمین زده می شود. مسئولان، چه در دولت و چه در وزارت نفت بارها مدعی شدند صادرات نفت افزایش داشته اما نه در آمار و ارقام اعلامی از سوی مراجع غیررسمی بین المللی، این ادعا اثبات می شد و نه آمارهای داخلی این موضوع را اثبات می کند. به عنوان مثال اگرچه مسئولان از رشد درآمدهای نفتی در سال جاری سخن می گویند اما به نظر می رسد این رشد درآمدهای نفتی نه حاصل افزایش صادرات، بلکه نتیجه رشد قیمت نفت در نیمه نخست امسال نسبت به میانگین سال 1400 است. از سوی دیگر در شش ماهه نخست امسال، تنها 57 درصد درآمدهای پیشبینی شده نفتی وصول شده است که خود، یک نقطه ابهام است. وضعیت بازار ارز در کشور و همچنین تامین مالی پروژه ها نشان می دهد وصول درآمدهای نفتی به دلیل تحریم دچار چالش شده و دو مشکل اساسی پیش روی وصول این درآمدهاست. نخست اینکه نفت ایران به دلیل تحریم، با تخفیف بالا به مشتریان فروخته می شود و ورود نفت روسیه به بازار شرق نیز استقبال از نفت ایران را کاهش داده است. در واقع، شرق به طور سنتی بازار نفت روسیه نبود اما پس از تحریم روسیه در پی بحران اوکراین و کاهش محسوس صادرات نفت این کشور به اروپا، صادرات نفت روسیه مسیر شرق را دنبال کرد و چین به عنوان مشتری بالفعل نفت ایران، و هند و کشورهای جنوب آسیا به عنوان مشتریان بالقوه نفت ایران، مشتری نفت روسیه شدند تا روسها در بازار نفت، نقش رقیب را برای ایران ایفا کنند و همین امر چالش جدی در مقابل صادرات نفت ایران، حتی با تخفیف به شرق ایجاد کرد. دوم اینکه وصول درآمدهای نفتی ایران به دلیل تحریم، عملا در قالب تهاتر کالا صورت می گیرد. به نظر می رسد بسیاری از کالاهای چینی در قبال فروش نفت به این کشور و بدون رد و بدل شدن ارز بین ایران و چین وارد کشور می شود و طرح هایی همچون ساخت مسکن در ایران توسط چینی ها با تهاتر نفت، نشاندهنده صحت این فرضیه است. در واقع تحریم، هم مانع افزایش صادرات نفت ایران، بویژه پس از اعمال تحریم علیه روسیه شد و هم مانع وصول راحت درآمدهای نفتی ایران شده است. در چنین شرایطی، ادعای افزایش درآمدهای نفتی عملا زیر سوال می رود. از سوی دیگر یکی از عواملی که موجب می شود میزان صادرات نفت ایران در آمارهای غیررسمی اعلام شده توسط مسئولان بالاتر از آمارهای بین المللی باشد این است که شرکت ملی نفت ایران، هر میزان نفتی را که به شرکت نیکو به عنوان مسئول فروش نفت ایران واگذار می کند، جزو فروش محاسبه می کند. در حالیکه عملا بخشی از نفت تحویلی به شرکت نیکو بدون مشتری است و روی آب ذخیره می شود تا مشتری پیدا کند. در واقع، شرکت ملی نفت ایران حتی نفتی را که به نیکو تحویل داده، بدون آن که مشتری برای آن پیدا شده باشد جزو نفت فروخته شده محاسبه و در آمارهای خود منظور می کند درحالیکه لزوما تمام نفت تحویل داده شده به نیکو فروخته نشده است و طبیعتا نمی تواند جزو درآمدهای صادراتی کشور باشد.

در حوزه گاز نیز خبری از افزایش صادرات نیست. تولید گاز کشور، حتی دیگر نیاز داخلی را هم تامین نمی کند و در صورت عدم افزایش تولید گاز، دو مشتری اصلی کنونی یعنی ترکیه و عراق را هم از دست خواهیم داد. در سالی که گذشت، صادرات گاز به این دو کشور و همچنین تامین گاز خانگی، به بهای قطع گاز صنایع و نیروگاهها امکانپذیر شد. بنابراین در حوزه صادرات گاز نیز نه تنها سال موفقی را پشت سر نگذاشتیم بلکه با توجه به روند فزاینده مصرف داخلی و عدم رشد تولید به میزان سالهای گذشته، آینده روشنی هم در انتظار ما نخواهد بود.

در صنعت پتروشیمی اگرچه به نظر می رسد وضعیت اندکی بهتر بوده است اما تا زمانی که آمار نهایی اعلام نشده نمی توان قضاوت دقیقی انجام داد. میزان صادرات محصولات پتروشیمی در سال 1400 حدود 15 میلیارد دلار بوده که قرار بود در سال 1401 به 18 میلیارد دلار برسد. اما در 11 ماه امسال 15 میلیارد دلار صادرات محصولات پتروشیمی انجام شده که با این روند بعید است در پایان سال به رقم پیشبینی شده 18 میلیارد دلاری برسد.

در حوزه پالایش اما اوضاع ناگوار است. ایران که در سال 1399 به مدد افزایش تولید فرآورده های نفتی بویژه بنزین تولیدی پالایشگاه ستاره خلیج فارس به صادرکننده بنزین تبدیل شده بود، از سال 1400 کم کم از لیست صادرکنندگان بنزین خارج شد و در سال 1401 کار به جایی رسید که برای تامین بنزین موردنیاز داخلی، چاره ای جز روی آوردن دوباره به تولید بنزین از پتروشیمی ها و همچنین واردات بنزین نداشت که همین ترکیبات حاصل از بنزین پتروشیمی، موجب افزایش آلودگی هوا در تهران و برخی دیگر از کلان شهرهای کشور در سال جاری شد. توقف صادرات بنزین و روی آوردن به بنزین پتروشیمی و همچنین واردات، اگرچه حاصل رشد مصرف بنزین در داخل کشور بود اما بخش دیگر، نتیجه فقدان برنامه ریزی دقیق در پیشبرد طرح های پالایشی بود. به عنوان مثال پروژه کیفی‌سازی پالایشگاه آبادان با 85 درصد پیشرفت در تابستان سال 1400 به دولت جدید تحویل شد و اتفاقا شخص جلیل سالاری مدیرعامل شرکت پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی روز ۲۷ آبان سال گذشته گفته بود بخش اول این پروژه تا پایان سال 1400 و بخش دیگر آن در سه ماهه اول سال 1401 به بهره‌برداری می رسد. اما این وعده عملی نشد. پروژه کیفی‌سازی پالایشگاه اصفهان هم که با پیشرفت بالای ۹۸ درصد، در تابستان سال 1400 در آستانه تکمیل بود هنوز به بهره برداری نرسید است. سالاری یکبار دیگر در ۳۰ تیر امسال، از بهره‌برداری از طرح‌های توسعه‌ای پالایشگاههای آبادان و اصفهان تا پایان شهریورماه خبر داد که آن هم به نتیجه نرسید. سالاری که وزیر قبلی نفت را به بی توجهی به توسعه پالایشگاهها متهم می کرد نه تنها طرح های ناتمام قبلی را که با پیشرفت بالا به دولت جدید رسیده بود تکمیل نکرد بلکه برای ساخت پالایشگاه جدید هم گام جدی برنداشت. طرح پتروپالایشگاه ۳۰۰ هزار بشکه‌ای شهید سلیمانی از زمستان 1400 مطرح شد و قرار بود کلنگ ساخت آن در بهار سال 1401 به زمین بخورد اما حالا که سال 1401 به آخر رسیده، خبری از کلنگ زنی آن هم نیست تا مشخص شود سردادن شعار پالایشگاه سازی چقدر راحت و عملی کردن آن چقدر دشوار است! پالایشگاه ستاره خلیج فارس که ابتدا قرار بود در سال 1391 افتتاح شود، اما با پیشرفت پروژه ای کمتر از 60 درصد به دولت قبل رسیده بود، در دولت دوم روحانی افتتاح شد و ایران را به تولید و صادرات پایدار بنزین رساند. اما حالا حتی از تکمیل پروژه های نیمه تمام پالایشی یا کلنگ زنی پالایشگاه جدید هم خبری نیست تا نه تنها خبری از صادرات بنزین نباشد، بلکه تامین بنزین موردنیاز داخل هم با چالش مواجه شود.

ب) سکون پروژه های توسعه ای:

بخش دوم اثر تحریم بر صنعت نفت، کند شدن روند توسعه پروژه های نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی به دلیل محدودیت در استفاده از تکنولوژی و سرمایه گذاری خارجی است. این امر موجب می شود حتی اگر همین حالا تحریمهای صنعت نفت لغو شود، به دلیل کند شدن روند توسعه ای صنعت به دلیل تحریم در سالهای اخیر، افزایش تولید نفت و گاز به سرعت امکانپذیر نشود. رکورد تولید 4.250 میلیون بشکه نفت در روز که در اواخر دولت محمد خاتمی ثبت شده بود هیچگاه پس از آن تکرار نشد و در دوران پسابرجام هم تولید نفت ایران به مرز 4 میلیون بشکه در روز رسید که پس از تحریم کاهش یافت. طبق برنامه پنجم توسعه، تولید نفت ایران در سال 1394 باید به 5 میلیون و 150 هزار بشکه در روز می رسید اما هنوز فاصله زیادی با آن داریم. اگرچه وزیر نفت در سال جاری بارها اعلام کرده که ظرفیت تولید نفت ایران به پیش از تحریم برگشته، اما به دلیل طولانی بودن تحریم و اثر سوء آن بر تولید نفت، نمی توان امیدوار بود که پس از لغو تحریم، خیلی زود تولید نفت ایران به 4 میلیون بشکه در روز برگردد. چراکه بازگرداندن تولید به پیش از تحریم، مثل باز کردن شیرهای آب نیست! از سوی دیگر حداقل 4 سال زمان نیاز است تا تولید نفت ایران به جایی برسد که قرار بود در سال 1394 برسد و همین امر نشاندهنده عقب ماندگی از برنامه های تولیدی است که قطعا تحریم در این امر تاثیر مهمی دارد. یکی از مهمترین مراکزی که می تواند تولید نفت کشور را افزایش دهد، میادین نفتی غرب کارون است که توسعه این میادین با چالش فراوانی مواجه بوده و حتی چینی ها هم پس از سالها وقت تلف کردن، اخیرا از میدان نفتی یادآوران خارج شده اند. در میادین مشترک نفتی در خلیج فارس، چه در حوزه نفت و چه در گاز هم وضعیت امیدوارکننده نیست و میدان را به رقبایی همچون کویت و عربستان و قطر واگذار کرده ایم. در میدان گازی پارس جنوبی که تولید از آن ادامه دارد، فاز 11 همچنان از برنامه عقب است و پس از خروج توتال از پروژه به دلیل تحریم و پس از آن چینی ها به دلیل عدم توانایی ساخت سکوهای فشارافزا، توسعه فاز 11 با ابهامات جدی مواجه است چراکه نه ایران و نه حتی چین و روسیه تکنولوژی ساخت سکوهای فشارافزا را در اختیار ندارند و عدم بهره مندی از این فناوری، هم به معنای کندی روند توسعه فاز 11 است و هم به معنای افت فشار گاز در فازهایی از پارس جنوبی است که قبلا به تولید رسیده اند و پیشبینی ها نشان می دهد از سال 1402 کم کم با افت فشار گاز و کاهش تولید مواجه می شوند و راه حل آن تنها لغو تحریم است.

به طور کلی، در کشورمان سرمایه کافی و تکنولوژی موردنیاز برای توسعه میادین نفت و گاز موجود نیست و چاره ای جز بهره گیری از سرمایه و توان فنی خارجی نیست؛ کاری که توسط کشورهای همسایه جنوبی، شمالی و همچنین عراق در حال انجام است و موجب رشد شتابان تولید نفت و گاز این کشورها و عقب ماندگی هر چه بیشتر ما شده است. زمانی نه چندان دور در بین کشورهای عضو اوپک، فقط عربستان، نفتی بیشتر از ایران تولید می کرد اما بعدها عراق هم از ایران جلو افتاد و حالا شاهد سبقت گرفتن امارات و کویت هم از ایران هستیم. در حالیکه با لغو تحریم می توانیم این سرمایه زیرزمینی را به ارزش افزوده ای برای رفاه مردمی که این روزها زیر فشار مشکلات اقتصادی قرار دارند تبدیل کنیم. اما تحریم، نه تنها ما را از قافله شتابان رشد تولید نفت و گاز در منطقه عقب انداخت، بلکه موجب سوء استفاده چین و روسیه از نیاز ما در دوران تحریم شده و فرصتهای ایجاد رفاه برای مردم را نیز از بین برده است. در این میان مسئولان دولت و همچنین مدیران صنعت نفت بیش از گذشته به روزمرگی دچار هستند و فقدان نگرش درازمدت و برنامه ریزی کلان واقع نگرانه با استراتژی رفع تحریم، چشم اندازی تیره تر از گذشته را برای صنعت نفت ایران ترسیم می کند.