به قلم فاطمه باقری
پترو نفت_ بررسی رابطه نفت و رشد اقتصادی یکی از موضوعات محبوب در میان اقتصاددانان و پژوهشگران حوزه توسعه است. ایران به عنوان یکی از سه دارنده عمده ذخایر نفت و گاز در جهان، طی یک صد سال اخیر اثرات بسیاری از تحولات بازار انرژی در جهان را پذیرفته و به واسطه سیاست‌گذاری‌های سالانه و بلندمدت مبتنی بر درآمدهای حاصل از فروش نفت و فرآورده‌های وابسته، یکی از کشورهای مهم از منظر اثرگذاری نفت بر روند توسعه اقتصادی است.
در این مطلب به بررسی جایگاه صادرات نفت و مشتقات آن در اقتصاد ایران پرداخته‌ایم و سعی شده است تا تاثیرات این صنعت بر اقتصاد و توسعه کشور مورد تحلیل و بررسی قرار بگیرد.
اهمیت صنعت نفت در اقتصاد ایران
صنعت نفت یکی از موثرترین و بزرگترین صنایع در جهان و به ویژه ایران است. نفت علاوه بر آنکه منبع تامین انرژی در دنیای امروز است، نقش مهمی در قدرت ملی و اعتبار بین‌المللی کشورهای مختلف ایفا کرده و محور بسیاری از رقابت‌های ژئواکونومیک در دنیای امروز است. اقتصاد ایران از منظر شاخص‌های مختلف، سطوح وابستگی مشخصی به نفت دارد. به طورکلی، با مطالعه آثار تحقیقی و پژوهشی گوناگون، می‌توان ادعا کرد که اقتصاد ایران تا حدود قابل توجهی به صادرات نفت وابسته است.
حدود ۵۰ درصد از درآمدهای ملی و حدود ۸۰ درصد از صادرات سالانه کشور به نفت، گاز و مشتقات نفتی وابسته است. این وضعیت تاثیرات مشخصی بر ساختارهای اقتصاد ایران و تحولات سیاسی و اجتماعی کشور داشته است. نفت که از آن به عنوان منبع اصلی تامین انرژی جهان یاد می‌شود، موتور رشد اقتصادی کشور بوده و در کنار گاز، نهاده ضروری تولید، پیش نیاز رشد شهرنشینی و متغیر کلیدی رشد تولید صنعتی در ایران است.
روند صادرات نفت و تاثیرات آن بر اقتصاد
پیشرفت اقتصاد ایران طی یک صد سال اخیر، زمینه افزایش قابل توجه مصرف نفت را فراهم کرده است. مرور آمارهای اقتصادی ایران در دهه‌های مختلف نشان می‌دهد که در حدفاصل انتهای دهه ۸۰ تا ابتدای ۹۰، افزایش تولید و درآمدزایی نفت به اوج خود رسیده است.
براساس آمارها، دیپلماسی فعال انرژی دولت سیزدهم منجر به رشد ۳۰۰ درصدی صادرات نفت و ۲۷۶ درصدی درآمدهای ارزی ایران حاصل از فروش نفت، حتی با وجود ادامه تحریم‌ها شده است. دولت سیزدهم بر توسعه روابط با پالایشگاه‌های خصوصی در مقیاس کوچک در شرق آسیا متمرکز شد. این پالایشگاه‌ها انعطاف‌پذیری و انطباق‌پذیری را فراهم می‌کردند و امکان انجام معاملات بدون ریسک و سریع نفت خام ایران را فراهم می‌کردند.
استراتژی‌های جدید در صادرات نفت
ایران همچنین با برخی کشورهای همسو برای بازیابی و نوسازی پالایشگاه‌های مستهلک شده این کشورها همکاری کرد و شریک راهبردی آنها شد. این استراتژی شامل صادرات تخصص و تجهیزات ایرانی برای ارتقا این پالایشگاه‌ها و اطمینان از مناسب بودن آنها برای فرآوری نفت خام ایران بود. در ازای آن، این کشورها از امکانات ارتقا یافته برای پالایش نفت ایران استفاده می‌کردند که منافع قابل توجهی برای هر دو طرف به همراه داشت.
دیپلماسی فعال انرژی دولت سیزدهم منجر به رشد قابل توجه ۳۰۰ درصدی صادرات نفت خام ایران، حتی با وجود تداوم تحریم‌ها شد. این افزایش صادرات نفت به افزایش ۲۷۶ درصدی درآمدهای ارزی ایران از فروش نفت خام نیز منجر شد. این درآمدها، انعطاف‌پذیری اقتصادی ایران را تقویت کرده و کشور را قادر ساخته تا برای توسعه بیشتر زیرساخت‌ها و قابلیت‌های انرژی خود سرمایه‌گذاری کند.
تجارت انرژی با کشورهای همسایه
تحول عظیم تجارت انرژی ایران با کشورهای همسایه تحت رهبری دولت سیزدهم قابل توجه بوده است. تلاش‌های دولت برای اولویت‌بندی حسن همجواری، تسویه بدهی‌های قبلی و ارتقای همکاری‌های گازی با ترکمنستان، لحن مثبتی برای همکاری‌های آتی در بخش انرژی ایجاد کرده است. رشد صادرات گاز، صادرات LPG و جمع‌آوری گازهای همراه همگی به دگرگونی تجارت انرژی ایران با کشورهای همسایه کمک کرده که در دولت سیزدهم رخ داده است.
اگرچه افزایش قیمت نفت به صورت مقطعی در بهبود بخشی از شاخص‌های اقتصادی کشور موثر واقع شده است، اما به طورکلی رشد صنعت نفت در ایران نتوانسته اثر مثبتی بر کیفیت سیاست‌گذاری و وقوع رشدهای فقرزدا، که کاهنده نابرابری و بیکاری و مقوم رفاه است، داشته باشد.
وابستگی بالای اقتصاد ایران به نفت نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و تنوع‌بخشی به منابع درآمدی کشور است تا بتواند توسعه پایدار و متوازن‌تری را تجربه کند.
